I - Đông-Nam-Á và Giả-Thuyết Nơi Khai-Sinh Ngành Trồng Trọt

Hàng chục ngàn năm trước đây, nhân-loại ở khắp nơi trên trái đất đã khám-phá ra là những cây cỏ hoang-dại hay thú-vật có gía-trị để làm thực-phẩm nên họ bắt đầu trồng cấy cây cỏ hay gia-súc-hóa loài-vật. Nông-nghiệp và chăn nuôi từ đó phát-triển.

Hình 1- Tiến-trình phát-triển của nhân-loại từ lúc ban-sơ chuyển sang săn-bắn, nông-nghiệp rồi thành-lập thành-thị.

Tại Việt-Nam đã từ lâu người ta biết chắc chắn rằng tổ-tiên chúng ta khai-sinh việc trồng lúa ruộng nước để giúp cho nhân-loại một trong những loại thực-phẩm quan-trọng nhất. Gần đây nhờ những khám-phá mới trong ngành khảo-cổ, một số khoa-học-gia như A.G. Haudricourt & Louis Hedin (1944), E. Werth (1954), H. Wissmann (1957), Carl Sauer (1952), Jacques Barrau (1965, 1974), Soldheim (1969), Chester Gorman (1970)... đã lập-luận vững chức và đưa ra những giả-thuyết cho rằng vùng quê-hương Đông-nam-Á của chúng ta là nơi khai-sinh nền nông-nghiệp.

Tiến-sĩ Wilhelm G. Solheim phát-biểu rằng: "Tôi đồng-ý với Sauer là việc gây giống cây đầu tiên trên thế-giới đã được thực-hiện bởi người dân thuộc nền văn-minh Hòa-Bình ở vùng Đông-Nam-Á. Chẳng phải là điều ngạc-nhiên đối vớI tôi nếu như thành-tích đó đã khởi-sự sớm, từ 15,000 năm TTL.".

Sauer mà Soldheim đã đề-cập là nhà địa-lý-học lừng danh Carl O. Sauer. Sách đem dẫn-chứng là một sấp tài-liệu nhan đề Agricultural Origins and Dispersal, ấn-hành bởi hội The American Geographical Society, New York, 1952.

Trong sách đó, Sauer viết như sau :" Về cái nôi của nền nông-nghiệp đầu tiên, tôi xin thưa rằng ở Đông-Nam-Á. Nơi này quy-tụ đầy đủ những điều kiện khác nhau cần-thiết về vật-lý thể-chất, hóa-học hữu-cơ, khí-hậu ôn-hòa với cả hai vụ gío mùa, với chu-kỳ mùa mưa ẩm ướt và mùa khô tạnh ráo, sông nước tiện cho viêc đánh cá, đất này là trung-tâm-điểm giao-thương cả đường biển lẫn đường bộ của Cựu-thế-giới. Không có nơi nào mà vị-trí lại thích-hợp và có đủ yếu-tố cung-cấp cho sự phát-triển nền văn-minh hỗn-hợp giữa nông và ngư-nghiệp tốt hơn nữa. Tôi (lời Sauer) sẽ chứng-minh rằng ở trong vùng đất này, ngay từ khi khởi-thuỷ, nông-nghiệp đã gắn chặt với ngư-nghiệp; rằng ở đây người ta gia-súc-hóa loài vật trước hết và đúng nghĩa, phải là trung-tâm chính của thế-giới về kỹ-thuật trồng cây và cải-biến thảo-mộc để gia-tăng rau trái. Tôi chấp-nhận tiên-đề quen-thuộc là loài người học hỏi cách trồng cây trước khi biết làm mùa với cách reo hạt giống" (trang 24-25).

Hình 2- Việt-Nam trong Đông-Nam-Á, Bắc Việt-Nam và vùng duyên-hải Hoa-Nam có cùng một môi trường thảo-mộc.

Một số khoa-học-gia không công-nhận Đông-Nam-Á là trung-tâm phát-sinh nông-nghiệp mà chỉ xếp hạng nó vào trung-tâm thứ-yếu. Một số khá đông các nhà nghiên-cứu khác cho rằng Hoa-Nam là trung-tâm chính-yếu phát-sinh trồng trọt song song với các trung-tâm khác ở Trung-Đông và „n-Độ.

Vì địa-thế miền Bắc Việt-Nam giống như Hoa-Nam và yếu-tố nhân-chủng có liên-hệ trong cổ-thời nên cho dù đứng trên cả hai lý-luận tưởng như khác nhau đó, ta vẫn thấy Việt-Nam có một chỗ đứng vững-chắc trong những giả-thuyết về việc khởi đầu ngành trồng trọt. ít nhất, xứ ta cũng đã từng nắm giữ những vai trò tiền-phong trong lãnh-vực đó.

Trước khi phát-triển được nngành trồng trọt các lọai cây ăn trái và ngũ cốc, nhân-loại đi ngang qua giai-đoạn sử-dụng các loại củ để ăn. Khi khoa khảo-cổ đi vào lãnh-vực thưc-phẩm, ngườI ta thấy một sự hiển-nhiên là vùng dất Đông-Á chúng ta đích-thưc là nơi phát-sinh nhiều loại củ, rễ cây.

Đến nay, vẫn còn có nhiều sự bất đồng trong giới khoa-học về các trung-tâm khởi-thủy nông-nghiêp. Tuyvậy, các Ông Burkill và Sauer đều rất tự-tin; họ đưa ra các chứng-cớ rằng Á-Đông chính là nguồn gốc của các thứ khoai. Sau đó theo đường hàng-hải, khoai Á-Đông đươc phân-tán đi các đảo ngoài Thái-Bình-Dương, Phi-Chân và Mỹ-Châu. (Alexander, John: 1970, "The Domestication of Yams: A Multi-disciplinary Approach," in: Science in Archaeology: A Survey of Progress and Research, 2nd edition, revised and enlarged, edited by Don Brothwell and Eric Higgs, pages 229-234, Praeger: New York)

II- Mỹ-Châu, Nguồn Cung-Cấp Thực-Phẩm Cho Nhân-Loại.

— Mỹ-châu, nông-nghiệp khởi-sự rất sớm và phát-triển mạnh. Bách-khoa Từ-Điển Funk & Wagnalls New Encyclopedia cho biết: ít nhất kể từ thời-gian 2,000 năm TTL, hầu hết thổ-dân Mỹ-châu sống bằng nông-nghiệp. Ngô bắp là thực-phẩm thông-dụng nhất nhưng một số cây cho hạt cũng nhiều... Nhiều loại rau đậu, bầu bí mọc cạnh cây ngô, nhiều thứ khoai được trồng trên giẫy núi Andes và cây sắn (khoai mì) trong vùng rừng núi nhiệt-đới ở Nam-Mỹ. Những loại cây này cũng như lạc (đậu phọng), bông vải, cacao, bơ (avocados) và nhiều thứ khác đã được người Da Đỏ gây giống từ cây cỏ hoang-dại và cải-biến thành mùa màng trù-phú.

Hình 3- Những trung-tâm phát-khởi nông-nghiệp tại Mỹ-Châu

Trong sách Kingdoms of Gold, Kingdoms of Jade - The Americas before Columbus, xuất-bản ở Luân-Đôn năm 1991, Brian M. Fagan cho rằng nhân-loại nhờ vả vào sự tiến-triển nông-nghiệp của Mỹ-châu rất nhiều :

"Trước khi Kha-luân-Bố đổ-bộ lên quần-đảo Bahamas, người Da Đỏ Mỹ-Châu đã biết cách trồng hàng trăm loại ngô, sắn (khoai mì), lạc (đậu phụng) và cả khoai tây. ít nhất có tới 3,000 thứ khoai tây khác nhau đã được trồng ở vùng giẫy núi Andes trước thời Pizzaro, các loại khoai này cũng đã thấy ở Mexico và vùng Navajo, Tây-Nam nước Mỹ. Hiện chỉ còn khoảng 250 thứ khoai tây này được thu-hoạch quy-mô tại Hoa-Kỳ. Thổ-dân Mỹ-châu đã cung-cấp cho nhân-loại tới hơn 2 phần 3 nông-phẩm trồng-trọt ở khắp thế-giới ngày nay. Những hoa-lợi này đã cải-thiện tình-trạng thực-phẩm, tạo nên sự gia-tăng dân-số và thay đổi bộ mặt nhiều quốc-gia".

Hình 4- Những nông-phẩm Mỹ-Châu cung-cấp cho thế-giới.

III- Ý-Thích Gây Giống Thảo-Mộc - Nơi Những Tâm-Hồn Lớn Gặp Nhau ?

Nền văn-minh Thảo-mộc "Civilisation du vegetal) trái với các nền văn-minh Thạch Đá mà người ta quen gọi là "civilisation de la pierre", như ta trông thấy ở Ai-Cập và Mễ-tây-Cơ. Việt-Nam và Nam-Mỹ tuy nằm trên hai bán-cầu Bắc và Nam riêng rẽ nhưng lại cùng thuộc trong vùng nhiệt-đới, cây cỏ xanh tốt quanh năm.

Hình 5- Sự khác-biệt giữa quang-cảnh cây cỏ xanh tươi vùng nhiệt-đới so sánh với vẻ cằn cỗi vùng ôn-đới và sự tiêu-điều vùng hàn-đới

Có lẽ không có nơi nào trên thế-giới mà quang-cảnh vườn cây, rau trái trồng trọt lại tương-đồng với Trung-Mỹ và bắc-phần Nam-Mỹ bằng Đông-Nam-Á nói chung và Việt-nam nói riêng. Paul Tolstoy đã cho rằng trong danh-sách liệt-kê về văn-hóa của Trung-Mỹ, có tới 55 phần trăm hay hơn nữa các đặc-tính đến từ Đông-Nam-Á (Transoceanic Diffusion and Nuclear Mesoamerica trong sưu-tập Prehispanic America, edited by Shirley Goreinstein, trang 122-144, 1974, New York). Riêng về thảo-mộc, trên sườn đồi cũng làm rẫy, xuống đất bằng cũng có những vườn ngô, vườn dừa, vườn chuối, vườn bông, đồng khoai, đồng đậu, nơi trồng đậu phọng, chỗ trồng dưa, dàn bầu, dàn bí, rau thơm, rau húng cạnh nhà

Hình 6- Quang-cảnh vườn tược Mỹ-châu vào thế-kỷ thứ 16.

Không phải quang-cảnh về nông-nghiệp Việt-Mỹ chỉ mới khởi-sự giống nhau vào thời-gian gần đây khi các phương-tiện giao-thông, chuyển-vận được dễ dàng, giúp con người di-chuyển mau lẹ khắp thế-giới mà những sự tương-đồng đó đã khởi-sự từ rất lâu trong cổ-thời. Trở lại với Carl O. Sauer, mà ta đã đề-cập đến ở trên về "khám-phá việc khai-nguyên nền nông-nghiệp đầu tiên của nhân-loại ở Đông-Nam-Á", cũng lại là khoa-học-gia đưa ra nhiều nhận-định mới về gốc rễ việc trồng trọt ở Tân-thế-giới. Với chứng cớ đầy đủ và xác-đáng, Sauer đi đến kết-luận là nền nông-nghiệp Mỹ-châu mặc dù được phát-triển trên một địa-bàn riêng rẽ nhưng lại lại có cùng gốc rễ căn-bản đi từ nền nông-nghiệp Á-châu vùng gió mùa nhiệt-đới. (Agricultural Origins and Dispersals, 1952, tái-bản MIT Press: Cambridge, 1969 :54-57).

Hình 7- Cảnh nương rẫy Mỹ-châu.

Hai nơi Việt-Mỹ xa nhau đúng nửa vòng trái đất mà lại có sự tương-đồng về cùng một thành-tích quan-trọng là chuyển-hóa nền văn-minh nhân-loại của Cựu và Tân-thế-giới từ trạng-thái du-mục săn-bắn qua định-cư nông-nghiệp. Việc nghiên-cứu sâu xa những giao-tiếp nếu có, qua trung-gian việc trồng trọt các loài thảo-mộc được dân hai nơi thực-hiện là một lãnh-vực chuyên-môn cần sự tham-gia của các nhà thảo-mộc-học. Tuy nhiên trong giai-đoạn sơ-cứu, người viết xin sử-dụng một số tài-liệu có sẵn ở thư-viện, gạn lọc lại và trình-bày một vài khía cạnh sơ-đẳng mà thôi.

IV- Giá-Trị Minh-Chứng Của Thảo-Mộc

Rau cỏ, cây trái mà con người trồng trọt đóng những vai-trò quan-trọng trong đời sống con người. "Hồi sơ-khai, những công-trình quan-trọng nhất cuả loài người đều có liên-hệ đến nông-nghiệp và các phương-cách sinh sống mà nền nông-nghiệp đã tạo-lập nên được" (Civilization- Past and Present, Wallbank, Taylor and Bailkey, Illinois, 1967: 9). Phần lớn những cây cỏ hữu-ích cho nhân-loại cần sự chăm sóc của con người và chính con người cũng thường bị lệ-thuộc vào chúng đến nỗi hoạt-động của nhân-loại có thể phải điều-hành theo với chu-kỳ của mùa màng.

Theo sự nghiên-cứu của Hugh C. Cutler và Leonard W. Blake: "thảo-mộc nhân-dụng ở một khu-vực trong một thời-gian nào đó, khác-biệt với thảo-mộc nhân-dụng ở một khu-vực khác trong một thời-gian nào khác. Tập-hợp toàn-thể những cây có ích. hoang-dã hay trồng cấy, ăn được hay dùng được để làm giây buộc, vải vóc, thuốc men, trang-hoàng; tạo nên một kiểu-mẫu độc-đáo mà người ta chỉ nhận-diện ra được khi các yếu-tố đều được chỉ-định rõ ràng. Mức-độ tương-đồng giữa hình-ảnh của "tập-hợp" này với "tập-thể" khác trong một địa-điểm khác hay thời-khoảng khác sẽ phản-ảnh những liên-hệ về văn-hóa và các điều-kiện của môi-trường chung quanh" (Travels of Corn and Squash, Sưu tập Man across the Sea, Austin, 1971).

Tiến-sĩ Georges F. Carter phát-hiện sự quan-trọng phải khảo-sát đến cây cỏ khi nghiên-cứu sự giao-tiếp giữa Mỹ-châu và thế-giới cổ-thời như sau : "... Tôi (lời Carter) bắt đầu bằng cây cỏ và thấy những sự nghiên-cứu này hữu-ích nhất. Vì vòm cửa vòng cung, số không, bánh xe, hệ-thống toán-học, lịch, và cả những gì bạn có thể nói đến, các người theo phái "phát-minh/ chuyển-hóa độc-lập" cũng đều cho là những phát-minh đó có thể cùng đến từ nhiều nguồn-gốc riêng-biệt. Tuy nhiên với cây cỏ và súc-vật lại khác, họ không thể (áp đặt) cái tiên-kiến như vậy. Loài người có thể biến-cải cây cỏ và súc-vật nhưng không thể nào sáng-chế (phát-minh) ra chúng được..." (Why I Am No Longer a "Standard Americanist, trong Anthropological Journal of Canada, Vol.13, No.4, 1975: 2-8).

Cũng với ý-niệm là một loại cây cỏ nào đó không thể cùng được "phát-minh" độc-lập ở nhiều nơi, Carter đã bàn-luận đến phương-cách chọn lựa cây cối để minh-chứng có sự giao-tiếp hai nơi như sau:

"Cây cối cung-cấp những minh-chứng hiển-nhiên. Không có cây cối nào lại do nhân-loại phát-minh. Hơn nữa, sự hiển-nhiên còn nằm ở một số điều-kiện cần-thiết ... Cây phải đúng là cùng một thứ (identical plant). Người ta cần phải chứng-minh rằng thứ cây này mọc ở cả hai bờ Thái-bình-Dương. Thích-hợp hơn nếu cây cùng có những công-dụng như nhau tại hai nơi. Thứ cây đó lại là thứ không thể nào được phân-tán hạt hay mầm giống bằng dòng nước biển, bằng chim, bằng gió. Lý-tưởng hơn, nếu tìm ra những ý-tưởng có vẻ dị-biệt liên-hệ đến cái cây ấy, chẳng hạn như chỉ có thể đặt ra một giả-thuyết là do người mang đi mà thôi - Ideally it would have some nonrational ideas associated with it, such as could be accounted for only by a presumption of human transfer of the plants - (Sưu-tập Plants and the Migrations of Pacific Peoples, edited by Jacques Barrau, Honolulu, 1963)

Hình 8- Hình Thần nông-nghiệp ở Mỹ, chung quanh là các mầm cây non mới mọc.

Khi xem xét về cây cỏ khắp thế-giới, nhà thảo-mộc-học I. H. Burhill nhận ra rằng một số rau cỏ, cây trái, củ, rễ cây ăn được đã do con người theo mang khi vượt biển qua lại trên Thái-bình-Dương. Ông đưa nhiều dẫn-chứng hợp-lý trong bài "Habits of Man and the Origins of the cultivated Plants of the Old Worlds", báo Proceedings, Linean Society of London, 164(1), 1953: 12-42.

Edgar Anderson thiết-lập danh-sách các loại cây trái biết chắc chắn đã được khai-thác ở hai bán cầu trước thời Kha-luân-Bố đặt chân tới Mỹ-châu: ngô, bông, lạc, bầu bí, đậu, ớt, dưa, dừa, nho, ổi, đu-đủ, dưa hấu. (Plants, Man and Life, 1952, tái-bản London, 1954).

Hugh C. Cutler và Leonard W. Blake, trong phần cuối của bài khảo-cứu dẫn-chứng ở một đoạn trên, nơi trang 375, đã đưa ra phần nhận-định liên-hệ đến vùng quê-hương chúng ta như sau: "...sự tương-đồng giữa mùa màng tại Đông-Nam-Á giống như ở Peru và Chile của Tân-thế-giới chỉ rõ rằng đã có nhiều giao-tiếp chặt chẽ ... "

Trong bản báo-cáo của Học-viện Smithsonian, Orator Fuller Cook cho biết: "sự trồng trọt các loại cây không có hạt giống như khoai lang, khoai tây, khoai sọ, mía và chuối của những dân nguyên-thủy trên các hải-đảo Thái-bình-Dương, dọc duyên-hải Á-châu và Mỹ-châu cùng với những sự kiện liên-hệ cho chỉ-dấu đã có nhiều giao-tiếp cận kề giữa các nền văn-hóa nông-nghiệp dọc theo bờ Thái-bình-Dương và „n-độ-Dương." (Food Plants of Ancient America, Annual Report of the Board of Regents of the Smithsonian Institution, 1903: 481-497).

Các nhà thảo-mộc-học có thể bất-đồng-ý với nhau trong nhiều chuyện nhưng chắc chắn đã gặp nhau ở một điểm là cùng đồng-ý rằng sự trồng trọt các loại cây có củ ăn được rất quan-trọng ở Mỹ-châu thời cổ. Tìm khắp nơi trên thế-giới, người ta không thể thấy nơi nào có đặc-tính tương-tự như vậy ngoài khu-vực Đông-Nam-Á. Nơi vùng bán-nguyệt phì-nhiêu ở Cận-Đông đã hẳn nhiên không giống mà cả đến "cái nôi của nền văn-minh Trung-Hoa" tuy nằm gần chúng ta mà sự trồng-trọt cũng khác hẳn. Jonathan Norton Leonard đưa ra nhận-xét sau:

"Nông-gia vùng Cận-Đông và vùng Bắc nước Tàu đều cùng khởi-sự tìm xem làm sao để canh tác các loại cỏ (thân thảo) như lúa mì, lúa mạch mà hàng năm họ reo bằng hạt. Nhưng ở vùng khí-hậu nhiệt-đới Đông-Nam-Á, một phương-thức canh-tác hoàn-toàn khác-biệt đã phát-triển, đặt căn-bản trên những rễ (hay củ) ăn được, sống quanh năm như khoai sọ, khoai lang... Cho đến nay, những loại hoa-mầu này vẫn còn giữ phần chính-yếu trong số lượng thực-phẩm hàng ngày".

Đi sâu hơn một chút về từng loại cây cỏ Việt-nam ta có nhiều bằng-chứng giao-tiếp như sau :

A- Thực-phẩm qúy-gía nhất ở Mỹ : Ngô.